Koncepcja ideowo przestrzenna Polskich Cmentarzy Wojennych  w Katyniu , Miednoje, Charkowie.

W 1995 roku Rada Ochrony  Pamięci Walk i Męczeństwa ogłosiła międzynarodowy konkurs na koncepcję ideowo-przestrzenną Polskich Cmentarzy Wojennych. Treścią zadania konkursowego było upamiętnienie ofiar historycznej zbrodni.
Po agresji ZSRR 17 września 1939 roku na wschodnie ziemie Polski, 25700 oficerów Wojska Polskiego, policjantów i funkcjonariuszy państwowych znalazło się w sowieckiej niewoli.
5 marca 1940 roku najwyższe władze Związku Radzieckiego podjęły decyzję o ich wymordowaniu. Strzałem w tył głowy pozbawiono życia 21857 obywateli polskich. Ich masowe groby zlokalizowano w Katyniu, Miednoje, Charkowie. Tę wyjątkowo okrutną zbrodnię ukrywano w tajemnicy i kłamstwie przez ponad pół wieku.
Na konkurs wpłynęły 32 prace z kraju i zagranicy.
Już na początku naszej pracy projektowej, odczuwając wielkość wyzwania i powagę przedsięwzięcia, świadomie zrezygnowaliśmy z osobistych inklinacji estetycznych. Inspiracji szukaliśmy przede wszystkim w dokumentach i materiałach historycznych. Uwzględniając uwarunkowania terenowe ,leśną przyrodę, zlokalizowane tam masowe groby, doły śmierci oraz powstałe już wcześniej obiekty upamiętniające, staraliśmy się  nasze działania projektowe ograniczyć do  koniecznych. Dążyliśmy do formalnej powściągliwości, prostoty, czytelności. Celem była organizacja przestrzeni umożliwiająca spotkanie z historią, indywidualne przeżycie emocji przez  odwiedzających, w szczególności rodzin pomordowanych.
Teren naznaczony zbrodnią, ziemię uświęcona krwią polskich oficerów uznaliśmy za miejsce sacrum. Ten szczególny charakter staraliśmy się nadać poprzez realizację idei archeologicznego odkrycia. Na obwodzie terenu został wykonany ziemny wykop, będący symboliczną granicą miedzy światem zewnętrznym a ziemią uświęconą, tworząc formę kurhanu. Pionowa płaszczyzna odkopanej ziemi jest murem i jak gdyby geologicznym przekrojem, na którym znajduje się kompozycja indywidualnych inskrypcji wszystkich ofiar spoczywających w tej ziemi. Ich ilość zaświadcza o rozmiarach zbrodni. Poprzez elementy architektoniczno rzeźbiarskie staraliśmy się stworzyć przestrzeń, która by zapraszała odwiedzających do uczestnictwa w rytuale " przejścia", oddając w ten sposób szacunek dla godności i spokoju zmarłych.
Na teren cmentarza w Katyniu wchodzimy przez założenie architektoniczne Wielkiej Bramy. W sposób fizyczny mijamy dwa pylony z płaskorzeźbami godła Rzeczpospolitej Polski i orła Wojska Polskiego. Monumentalna forma bramy swoim ciężarem i potęgą przypomina kamień grobowy zasłaniający prawdę. Jednak brama jest już " otwarta - przezwyciężona".
 Symbolizuje to jej przesunięcie w głąb cmentarzyska. W nowej sytuacji pełni ona rolę zbiorowego epitafium. Płaszczyzna żeliwnej rdzawo brunatnej powierzchni niczym karta historii zapisana jest nazwiskami ofiar. Mechaniczność zapisu nawiązuje do systemu wykonywania egzekucji.
Idąc "czarną aleją - nawą główną leśnej katedry" mijamy po obu jej stronach zbiorowe groby. Na ich spokojnych w formie ziemnych wyniesieniach  leżą żeliwne  krzyże, znaki te jakby namaszczają tę ziemię. Wśród mogił zbiorowych znajdują się dwa groby indywidualne ,     gen. Bronisława Bohaterowicza i gen. Mieczysława Smorawińskiego .
Przed ścianą zbiorowego epitafium stoi stół - ołtarz. To element nierozerwalnie związany z religijnym rytuałem ku czci zmarłych. Treść tej kompozycji nasycona została symbolicznym przesłaniem podziemnego dzwonu.
Po przeciwnej stronie oś tej kompozycji zamykają cztery znaki wyznaniowe .                                                        

W leśnej przyrodzie cmentarza znajdują się doły śmierci , ich wymowę postanowiliśmy mocno zaznaczyć .Poprzez pokrycie żeliwnymi płytami powierzchni o autentycznych kształtach pierwotnych grobów , stworzyliśmy "plamy w pejzażu " nadając "zaspawanej ziemi" znaczenie historycznego dokumentu .
Użycie żeliwa w naszej realizacji wynika z polskiej  tradycji żeliwnych krzyży nagrobnych oraz walorów materiałowych, jego trwałości i swoistej surowej estetyki.
Ideowa koncepcja jest wspólna dla trzech cmentarzy w Katyniu, Miednoje i Charkowie, tak jak wspólny był los ofiar. Różnice kompozycyjne wynikają z ukształtowania terenów, uwarunkowań geologicznych a także  wyników prac ekshumacyjnych na poszczególnych cmentarzach.
Uroczyste otwarcie cmentarzy odbyło się w 2000 roku.
Powyższa koncepcja zrealizowana została po raz czwarty w roku 2013 w Bykowni przez nieznanego autora.       

Andrzej Sołyga